Таймураз ХАДЖЕТЫ «Меня во сне целует ветер с гор»

Выдающегося осетинского поэта Таймураза ХАДЖЕТЫ за необыкновенный лиризм многие называют «осетинский Есенин».

Он родился в сел. Ногкау Кударского ущелья Южной Осетии в большой семье, почитающей труд и национальные традиции. Детство его прошло в родных горах, учиться он начал в Квайсе, а окончил среднюю школу в 1964 г. в Цхинвале. После службы в пограничных частях Советской Армии Таймураз в 1968 г. поступил в Литературный институт им. М. Горького. Именно там, в творческой атмосфере столицы, крепло поэтическое дарование будущего мастера осетинской литературы.

Стремясь к творческой самостоятельности и дабы не пребывать под сенью имени своего старшего брата – Нафи Джусойты, уже добившегося широкого признания в научном и писательском мире Кавказа, России и СССР, Таймураз избрал себе литературный псевдоним Хаджеты, отдав дань памяти своему деду, которого звали Хадже.

В 1979 году Т.Хаджеты стал членом Союза писателей СССР. Это был необходимый атрибут советской действительности для минимальных возможностей быть изданным. Таймураз же достиг гораздо большего – он стал поистине народным поэтом, которого действительно читали, любили, ценили за самобытность и исключительную проникновенность.

КУЫДЗЫ МÆЛÆ

Æхсæв, сау мигъ кæм хуыссы ’ввонгæй,
Каубын ихау кæм ныкъкъæдз сындз,
Уым фыдзæронд æмæ стонгæй
Марди бур-бурид митыл куыдз.

Уый хуыссыди куыдзау тымбылтæй,
Кодта дзæмбытыл хъарм йæ рус.
Тагъди цæстытæм миты тъыфылтæй
æмæ хæдзары рудзынгæй рухс.

Хъуысти кæртмæ фæрныг фысымтæй
Гъæйтты зарæг, фыдрасгуыты дау
Æмæ хицауы къухы фысы стæг
Дардмæ ‘рттывта, цырагъы зынгау.

Ферох куыдзæй, кæй хызта рагæй
Уыцы сау фысы – рафтыд йæ тых,
Æмæ бирæгъы тигъджын дæндагæй
У ныры онг йæ син къуылых.

Уымæй ферох, кæй уыд æлвæстриу,
Тары цжстжй нæ ивгъуыдта мыст,
Уымæй ферох æппæт дæр, æрмæст-иу
Хатгай йе ‘фсæры къæдз ныррызт.

Кæртмæ рахызти иу афон хицау,
Ыстæг раппæрста, айвæзта ком,
Фæлæ нал хъуыди куыдзы ницы, –
Уымæн йе ссыртæ нал кодтой гом.

СКАКУН-ИНОХОДЕЦ

Он сохой железной пашет поле.
Скачки славы – память замела.
Головой трясет он поневоле:
Онемела шея, затекла.

Но глаза блестят лучами солнца,
Обегая вспаханный покров.
Ржанием и хрипом отдается
В голосе клокочущая кровь.

Он удары плети принимает,
Испещрен рубцами с двух сторон.
Словно звуки счастья, вспоминает
Дорогой уздечки перезвон.

В ночь, расставшись с хомутом неволи,
Он танцует – ветер и огонь!
Вызова на скачки в ровном поле
Ни один не принимает конь.

Он один, как радуга, играет
И в аул несется, как стрела.
И тайком в конюшне припадает
К ржавым лукам знатного седла.

РАЗМЫШЛЕНИЯ ГОРОДСКОГО ЧЕЛОВЕКА

Скудеет жизнь, а боль остра, как будто
Соха судьбы прошла во весь упор.
Я старый путник, ищущий приюта.
Меня во сне целует ветер с гор.

Искал я счастья в городе, а ныне
Для жизни и для смерти стал негож.
Я думал: «Нипочём беда мужчине!»
Я был юнцом. А что с юнца возьмешь!

Я думал жить спокойно и красиво,
Чтоб обрести и славу, и права.
Добро лениво, зло нетерпеливо,
А в мире больше все-таки добра.

Не знает жеребенок, что опасно
По льду через реку перебегать.
Искал я счастья в городе напрасно
И возвращаюсь в горы – умирать.

Т. А.

Цы уа, – нæ ахады цæсты,
Уæлдайдæр хивжндæн, æвзонгæн.
Кæддæр мæ рагбонты бæстыл
Æрвон зæдау уыдтæ мæ зонгæ.

Ужздан, рæсугъд, дæ аив гуыр, –
Сæнтурс хъазау цъæх-цъæхид цады…
Цы нæ лæппу-иу каст, мæгуыр,
Дæ фæст æ сусæгæй æнкъардæй.

Фæлæ дæм баххæссæн нæ уыд,
Бæллиццаг – хохрындзыл сæгуытау…
Мæн та хуыздæр амонд нæ хъуыд:
Æз – буц ирон чыздæы цæстытæй.

Æнæмæт, хъæлдзжг, уд-жмуд,
Рæдау æфсымæр æмæ хойау, –
Нæрыди-иу нæ ризгæ худт
Фынæй уынгты æхсæвæй-бонмæ.

Хæлæг мæм чи нæ кодта, чи,
Мæ хæлæрттæй, фжлж… Дзæгъæлы:
Мæнæн æндæр рæсугъд – мæ цин,
Æндæр лæппу лæууыд дæ зæрдыл.

Ныр дæм фæкомкоммж дæн, уæд
Дæ сæр æруадзыс ды æнкъардæй:
Нæдæр ды амонддæын фæдæ,
Нæджр æз æппæлын мæ цардæй!

МЕ ’ВЗАГ

У иу æвзаг дæр а дунейæн фаг,
Фæлæ нæ ивынц мады риу æндæрыл!..
Мæлæн дын нæй, мæ фыдæлты æвзаг,
Кæд ма æрбайсæфт хоры нæмыг мæрыæ!

Ды незаманæй ацы боны онг
Нæ фæсжфтай дæ уаз хъæлæс, дæ намыс.
Æ нус-æнус дæ сыгъдæг уды конд
Цырен арт æмæ карды комыл бахсыст.

Тыгъд быдыры дыл дымгæйы ныхмæ
Лæхурдта Скиф йæ тызмæдæы ныхæстæ
«Тох!.. Тох!..» – сæрмæттаг сабийы дзыхæй
Ысхаудта дзырд – лæг у, æрцыд йæ рæстæг!

Гуыпп… Мыхъхъ… Тъæпп… Дæнг, –ныффæсус и дæ хъуыр,
Ныццарыдта алайнаг мады хъарæг…
Фæразон дæ, æнхъæлмæгæс, мæгуыр:
Кæд дыл ныккæндзæн иу фæрныг та зарæг!

Фæлæ дæ рæстæг а фарнæй хызта,
Дæ сызгъæрин æй ракалын нæ фæндыд…
Ныззарыд уæд ирон лæппу – Къоста –
Æ мæ дæ тулдз йæ уидæгтæм нызмæлыд.

Мæлæн дын нæй, мæ фыдæлты æвзаг, –
Дæ зæронд мад у ацы зæххы къори,
Æ мæ куы с?фай (ма зæгъæд ызнаг), –
Дæуимæ сæфы дунейы истори!

АРТУД

Мæ зæронд фыд Хаджейæн

Уый афтæ уыд: у æхсæв куырм,
Кæны бон дзир-дзур, гъе уæд комы
Ныннæры байраджы мыр-мыр,
–Хъæу зоны: уый Хадже уа хъуамæ!

Ирон æмбисонд у: кæм дыл
Нытталынг уа, гъе уым-иу бахуысс,
Фæлæ хъæбатыры мæрдты,
Уæлæуыл уа, йж ном, йæ намыс

Нæ уадзынц улæфын… æмæ
Тæхы æхсæвы тары байраг;
Тындзы хуыррытгæнгæ хъæмæ,
Тæрсы дзы, комы бикау, хæйрæг.

Мæ заронд фыд фæрныг лæг уыд,
Уый хорз зыдта: кæм уа, йе чемæ?
Æ рвнæрæгау нæрыд йæ дзырд, –
Мæ мыггаг та – мæгуыр Хаджетæй.

Кæм дæн æз уый аккаг, бæгуы,
Æ ргъæвст фæндаггонау, æфхæрдæй:
Мæ куырой ривадæй кæуы,
Ызгæ – мæ дугъоны цæфхæдтæ.

Фæлæ уый иуыл афтæ нæу,
Мæ туг нæма хъæцы йæ зыныл:
Зæххыл цы нæ бантыст мæнæн –
Мæрдты йæ авд хатты кæндзынæн!

Хъыг-иу уын макуы уæд мæ фенд,
Кæнæд уыл мин – мин азтæ хур аз!
Уыд артуд Джусойты Хадже –
Фыр хивæнд – Хаджеты Таймураз!

* * *

Ис иу хæрзконд, бындайраг чызг Къуыдары,
Нæй мисхал дæр йæ уды сконды хин.
Нæу модæмæ æмхиц æмæ нæ мары
Браслеттæ æмæ дзаумжттыл йæхи.

Изæрмилты зынгбардæытæ сæ худтæ
Фæтилынц уымæ. Хоны сæ хъæмæ.
Бæзджын писмотæ горæтаг рæсугъдтæй
Æнæрвæссонæй хаста уый мæнмæ.

Сæумæцъæхыл-иу зад кæрдæдæы астæу
Бæгъæмзæнгæй хæнтурс суадонмæ цыд.
Кæл-кæлæй худт, æмæ-иу дымгæ фаста
Мæ фыдæнæн йæ даргъ дзыккуты быд.

Хъысмæты фыдæх иударон нæ хæссы:
Мæ уды хъынцъым айрох и мæнæй;
Жрцыд рæстæг, æмæ та хохаг къæсы
Мæ Уастырджимæ сидтысты сæнæй.

Мæ дард фæндагмæ сусæгæй, уæзданæй
Æрцыд мæ фæстæ фсæрмыгæнаг чызг.
Йæ уадултæ сыгъдысты стонг рæдауæй,
Тын-уылæн кодта сау цæстыты зынг.

Куыд нæ схъиудтой тæлфаг бæхтæ сæ быны
Сæран гуырдæн – нæ сжм дардта йæ хъус.
Æз та куывтон мæ уды хъæр, мæ зыны:
Фæлæуу-ма, рæстæг, иу уысмы бжрц. Цъус.

МÆ ИРЫ КЪÆС

Нæ вæййы йæ номæй цымыдисаг лæг, –
Йæ фарн ис йæ авдæны хъармы.
Æз райгуырдтæн хохы. Нæ хæдзар – ныллæг,
Лæууыди цъæх æврæгъты армыл.

Сычъийы æхситт дзы куы фæцæуы сæрд,
–Ныззæй кæнынц арф кæмттæм дуртæ.
Куы фæлгæсай рындзæй, кæсдзæни дæм уæд –
Дунетæй æввахсджр дæ хурмæ.

Уым садæы цæстытау æнæбын у арв.
Уым хæхтæ æрсытау – уæлгоммæ.
Æхсæрдзæн та рындзыл фæуадзы йæ хæрв,
Йæхæдæг ныййарц вæййы коммæ.

Бæздæын хъæр ныккæны гуыбырфындз цæргæс, –
Йæ аууон хæрæмигъæй тардæр!…
Йæ фыдызæхх райдайы хохаг лæгæн
Байрадæы пырх барц æмæ кардæй.

Æз райгуырдтæн хохы, йæ удæй-иу арт
Кæм цагъта мæ фыдæл мæгуырæй:
Йæ къæбæр – цæххимæ, йæ суг та – сæнар,
Сæгъдзармæй фыдæмпъызт – йæ куырæт.

Зымæг-иу нæ кæмттж, нæ рæгътæ – æмвæз
Рыг митæй… Уад ниудта кæуæгау.
Уæд уымæн та къуымы йæ арындæы лæгъз
Уыд афтид ыссады къæрмæгæй.

Уæддæр-иу нæ кодта йæ тухитæй хъаст:
Дæ тъæндæы мæй рагуалдзæг ма мыс!
Йæ удæй зынаргъдæр æм а заххыл каст
Сæрибары дуг æмæ намыс.

Æууæнчы гæххæтт дзы нæ агуырдта лæг:
Йæ рихийы иу æрду – йе ’ууæнк.
Йæ цины рад ралæууы уымæн æцæг,
Нæртон лæг куы ссары, гъе уæд.

Мæнæн та мæ хорз уа, мæ цауды фæдтæ
Æвдисы нæ рухс хæхты айдæн.
У дуне мæ райгуырæн, фæлæ уæддæр
Мæ Иры къæсæр у мæ райдиан!

ТЕБЕ

Ю.Кочиевой

Не любила меня, но была ты моей!
Так в ракушке морской слышен рокот глухой –
Это вечно колотится сердце морей,
Это стонет и плачет мой голос живой.

Не забудется имя мое никогда,
Как тяжелое солнце на склоне крутом.
Все плохое мое, вся вина и беда
Обернутся добром для тебя – но потом!

И тогда, может быть, ты расскажешь себе
Мою скорбную жизнь, ничего не тая.
Жизнь – неполное счастье в неполной судьбе
И останется песнею после тебя.

А когда мой последний закат догорит,
Мой закат догорит среди белого дня, –
Летней ночью в горах пусть тебя озарит
Запоздалая мысль: ты любила меня!

РАЗДУМЬЕ В ПОЛНОЧЬ

Мне жаль: моя судьба такого рода,
Что в ней не разберется даже черт.
Когда-то был я славою народа,
А ныне, будучи живым, я мертв.

Путь к идеалу не сулит блаженства,
А только гибель. На таком пути
И до меня искали совершенства,
Но не нашли… А я хотел найти!

Я видел камень: никому не нужен,
Он — совершенство… Но когда-нибудь
Он может быть в лихой руке оружьем
Или надгробьем встать на чью-то грудь.

Увы! Никто меня уже не слушал,
Не верил мне. Был приговор таков:
Хоть он поэт, но он закон нарушил —
Не всем есть место средь земных богов!

Прости, толпа! Всегда ты много знала.
Но не хочу, чтобы твоим путем
Пошла моя отчизна и желала
Той жизни, чтоб ее проклясть потом.

*  *  *

Я вижу смерть свою: она все ближе…
В горах тяжелый, мокрый снег завис.
Село притихло, лай собачий слышен.
У сумрачного дома с плоской крышей

В одежде черной люди собрались.
Всяк славословит о моей судьбе.
Старухи причитают, как попало.
И женщина, далекая тебе,

У изголовья моего упала.
Понурясь, ты глядишь из темноты,
Слеза в глазах мерцает одиноко.
Все думают: хозяйка – это ты,

А мой отец – родня, но издалёка.
Утешить скорбь твою никто не мог,
Безмолвных мук никто не замечает.
И только видно: на твой тайный вздох,
Как лед, лицо покойника сияет.

Перевод с осетинского
Юрия КУЗНЕЦОВА

Бог

Коль почитают совесть за бесчестье,
В достоинство лишь наглость возводя,
То, видно, бог, не на своем ты месте,
Не надобно такого нам вождя.

Кто трудится и честно, и умело,
Тому не воздается по труду.
Зато льстецы повсюду лезут смело,
И сплетни повседневные в ходу.

Да, лесть удобна. Правда – неудобна.
Но я не стану разлучаться с ней…
Жизнь на земле, пожалуй, сну подобна,
Но только радостнее и грустней.

Всем сердцем я земле родимой предан,
Без горных круч мне доли не видать.
Здесь жил и умер мой далекий предок.
И мне здесь жить. И здесь мне умирать.

Перевод с осетинского
Дмитрия УШАКОВА